एक्काइसौं शताब्दी र मणिपुरेली नेपाली कविता

एक्काइसौं
शताब्दी र मणिपुरेली नेपाली कविता

                           डा.गोमा देवी शर्मा

                           सातगाउँ,दलबारी

       तुलाचन आलेले
साहित्यको जग बसालेको भूमि मणिपुर विभिन्न सम-विषम परिस्थितिहरूसँग जुझ्दै आएता
पनि नेपाली भाषा-साहित्यको विकासमा पछि परेको छ भन्न ठ्याम्मै मिल्दैन। नेती, सन्देश,
विरुआ,नारदगंगा, संकल्प, गोर्खाज्योति, सिरोई सिर्जना जस्ता पत्रपत्रिकाहरूले यस
भेकको नेपाली साहित्यको विकासमा ठूलो भूमिका निभाएका छन्। नेपाली साहित्य परिषद,
गोर्खा ज्योति प्रकाशन, सिरोइ सिर्जना परिवार वर्तमानमा मणिपुरको नेपाली साहित्य
विकासमा संलग्न संस्थाहरू हुन्। आत्माराम मगर, चन्द्रेश्वर दुबे, आशारानी राई,
अनिरूद्ध गौतम, सीताराम लम्साल जस्ता कवि-लेखकहरूले आफ्नो रगत-पसिनाले सिँचेको मणिपुरेली
नेपाली साहित्यले एक्काइसौं शताब्दिसम्म आइपुग्दा विशाल आकार लिइसकेको छ। यस भेकका
कविहरू बदलिँदो समय अनुरूप विभिन्न प्रवृत्तिहरूलाई आफ्नो विषयवस्तु बनाउँदै
साहित्यको भण्डार बरने काममा संलग्न देखिन्छन्। यस लेखमा सन् 2001 बाट यता देखिएका
यस भेकका नेपाली कवि र कृतिहरूको परिचय जन्म मितिक्रमको आधारमा प्रदान गर्ने
प्रयास गरिएको छ। –

पदमबहादुर राई ‘ओल्ड ब्वाय’

       पदमबहादुर राई ‘ओल्ड ब्वाय’को जन्म 5
अगस्त 1930 मा मणिपुरको
तमेङलोङमा भएको थियो। यिनकी माताको नाम बुद्धिमाया राई र पिताको नाम दलभञ्जन राई थियो।
बी.कमसम्म शिक्षा प्राप्त गरेका यिनी लामो समयसम्म भूटान अधिराज्यमा अन्डर सेक्रेटरीको
रूपमा कार्यरत थिए। यिनी लामो समयसम्म नेपाली साहित्य सदन काङ्लातोंग्बी र नेपाली राइटर्स
फोरमसँग संलग्न थिए। यिनले संकल्प साथै मञ्जरी जस्ता पत्रिकाको सम्पादन
गरे। यि धेरै राम्रा गीतकार र भजन रचनाकार पनि थिए। साहित्यक सेवाका लागि यिनलाई अरूगी
साहित्यिक संस्था दार्जिलिङले अरूगी पुरस्कारले सम्मानित गऱ्यो। यिनी मणिपुरमा
प्रथम गीति एलबम हाम्रो गीतमाला बनाउने प्रथम

असंख्य रचनाहरू पत्र-पत्रिकामा यत्र तत्र प्रकाशित भए तापनि यिनको
मात्र एउटा काव्य कृति कस्तूरी सन् 2007 मा प्रकाशित भयो।

कस्तूरी सङ्कलनमा
30 वटा कविताहरू सङ्कलित छन्। ईश्वर वन्दना,
सामाजिक कुरीति,
भाषाप्रेम,
उपदेश, आमाको ममता, जागृति,
प्रकृतिप्रेम आदि विषयहरू संस्कृतनिष्ठ
नेपाली भाषामा कलात्मक ढङ्गले व्यक्तिएका पाइन्छन्। यि कविताहरूमा प्रशस्त मात्रामा
अलङ्कारहरूको प्रयोग देख्न पाइन्छ। कलात्मक शब्दप्रयोग ध्वन्यात्मकता,
र गेयताले परिपूर्ण कविताहरूको आनन्द
पाठकहरूले तलको कवितामा सहजै पाउन सक्दछन् –

रिमी
झिमी रिमि झिमि पानी पर्यो / टपर टुपुर मधुर तालमा / वन उपवन नाची उठ्यो

झुमी-झुमी
मयूर चालमा। / लचक लचक सौदामिनी लच्कियो
/ बादल बीच मृदंग नादमा,

अम्बरबाट
मोती बर्स्यो / 
शीतल सुधा धरती माझमा। ¹

पं. कृष्णप्रसाद काफ्ले

पंडित कृष्णप्रसाद काफ्लेको जन्म 10 मई सन् 1934 मा चारहजारे मणिपुरमा भएको थियो। स्वर्गीय देवका देवी र स्व.
धर्मानन्द काफ्लेका सुपुत्र कृष्णप्रसादले ज्योतिष शास्त्रमा शास्त्री,
श्री नेपाली संस्कृत विद्यालय,
मङ्गलगौरी वाराणसीबाट उत्तीर्ण गरे। मानव
संसाधन विकास मन्त्रालय, भारत सरकारबाट
पंडितको उपाधि प्राप्त गरेका यिनले उत्तर भारत स्थित तीर्थस्थलको यात्रा तीन पटक गरिसकेका
छन्।

रचना

मनका खुड़का (1988),
श्राद्ध मञ्जरी (1991) र
मानवता (2014)।

कृष्णप्रसाद काफ्लेका सबै रचनाहरू तुकान्त पद्धतिमा रचिएका छन्।
मानवता सबै प्रकारका पाठकहरूका लागि ग्राह्य काव्यकृति हो। मानव स्वभाव,
संस्कृतिको महत्व,
गौ महिमा,
गौपूजन,
नेपाली भाषा,
आदि कविता,
भानुभक्ताचार्यको जीवनी,
पहिराको सवाई,
कालचक्र,
लोभ र अभिमान आदि यस कृतिमा समावेश विषयहरू
हुन्।

यस काव्यमा आदिकवि भानुभक्ताचार्यको जीवनी बड़ो रोचक शैलीमा प्रस्तुत
गरिएको छ। सवाई परम्परालाई अघि बढ़ाउँदै रचिएको पैह्रोको सवाई दर्शनीय छ।  यथा –

यस्तो
दृश्य हेर्दै थिए खबर आयो अर्को,
/ माउमा पैह्रो गई नाश गर्यो घरको।

रस्ता
माथि भत्किएर झरिहाल्यो पैह्रो, / डिम्मापुर जानेबाटो पारि दियो गैरो।

भत्के
घर ग्वाली याक्सा गन्दा खेरि अस्सी, / धेरै बगे गाई गोरू सुंगूर कुखुरा खसी।

गन्ति
गर्न पाइएन आपदको बेला, / सुरक्षित
जगामा मानिस भए भेला। ²

चूडामणि खरेल

       चूडामणि खरेलको
जन्म 30 जून 1940मा माता गंगादेवी खरेल र पिता श्रीकृपानन्द खरेलको पुत्ररूपमा
काङ्ग्लातोंबीमा भएको हो। यिनी लामो समयसम्म काङ्ग्लातोंबी ग्राम पञ्चायतका
भूतपूर्व प्रधानपञ्चको रूपमा जनसेवा गरे। यिनी विष्णु, शिव, दुर्गा पाञ्चायन
मन्दिरका सभापति, काङ्ग्लातोंबी हाइस्कूलका सभापति, गोर्खा सुधारक संघ मणिपुरका सल्लाहकार
जस्ता गरिमामय पदहरूमा रहेर सामाजिक सेवामा कार्यरत छन्। यिनले धेरै अघिदेखि छन्द
र लयमा कविताहरू लेख्दै आएका छन्। उनको एउटा काव्य-कृति प्रतिबिम्ब मणिपुरको
सन् 2018मा प्रकाशित भएको छ।

       प्रतिबिम्ब
मणिपुरको एउटा छन्दलयमा लेखिएको काव्यिक इतिहासग्रन्थ हो। यसले मणिपुरको अतीत
र वर्तमानसँगै सामाजिक, राजनैतिक, सांस्कृतिक र साहित्यिक गतिविधिलाई आफ्नो
विषयवस्तु बनाएको देखिन्छ। यसमा पद्यमा मणिपुरेली नेपाली भाषीहरूको ऐतिहासिक
पृष्ठभूमि, नेपाली र मणिपुर राजदरबार बीच अन्तर्सम्बन्ध, ब्रिटिशकालीन नेपाली भाषी
जनजीवन, बसोवासका लागि सरकारी अनुमति, देशका निम्ति शहीद भएका सपूतहरूको परिचय,
नेपालीभाषी बसेका क्षेत्रहरूको परिचय, मणिपुरका विभिन्न क्षेत्रमा अग्रणी व्यक्तित्वहरूको
परिचय, मौलिक रचना र स्ववंशको जानकारी आदि विषयवस्तु पाइन्छन्। बुधचन्द्र महाराज र
नेपाली रानी ईश्वरीदेवीको कविले आफ्ना आँखाले देखेको जिउँदो इतिहास निम्न
शब्दहरूमा देख्न पाइन्छ-

मणिपुरका
केहि कुरा लेख्ने इच्छा भयो। / मणिपुरको
इतिहास तिर मन गयो।।

मणिपुरका
राजाहरू धेरै अघि थिए। / गोर्खालीले जानेका
चैं बुधचन्द्र भए।।

बुधचन्द्र
महाराज कांग्लातोङ्बी माहाँ। / आउँदा
खेरि सँगै आउँथिन् महारानी यहाँ।।

धर्मविनोदजीका
घरभित्र बसी। / राजारानी दुवै
बस्थे धेरैबेर हाँसी। ³

आलोक गौतम

       आलोक गौतमको जन्म सन् 1947 नोभेम्बर 11 मा
मणिपुर अन्तर्गत कालापहाड़ गाँउमा भएको हो। साधारण कृषक परिवारमा जन्म लिएका गौतमले
स्नातक सम्मको शिक्षा प्राप्त गरे। यी कवि शिरोमणि लेखनाथ पौडे़लको काव्य
प्रतिभाबाट प्रेरित छन्। सन् 1966 देखि नै उनले फुटकर रूपमा कविता रचना गर्न
थालेका थिए। सन् 1970 बाट यिनले गोर्खा विद्यार्थी सङ्गठन मणिपुरको मुखपत्र सन्देशको
सम्पादन कार्य गर्न थाले। यसका साथै सन् 1985 देखि 2004 सम्म नेपाली साहित्य परिषद
मणिपुरको अध्यक्ष पदमा रहे। गौतम एकजना कुशल सिने कलाकार र पटकथा लेखक पनि हुन्।
आलोक गौतमको अहिलेसम्म एउटा मात्रै काव्य सङ्ग्रह मान्छे भित्रको मान्छे बोल्छ (2007)
प्रकाशित छ। यिनका कवितामा वर्तमान मानवका अन्तरपीड़ालाई मार्मिक रूपमा उद्घाटन
गरिएको छ। वर्तमानको समाजभन्दा अतीतको समाजमा निष्छलता र पवित्रता देख्ने कवि गौतम
वर्तमानको समयमा मानवीय प्रवृत्ति सुधार्नु पर्ने सुधारात्मक दृष्टिकोण व्यक्त
गर्दछन्। जातीय चेतना, भूमण्डलीकरणको विरोध, भोगवादको
विरोध, अस्तित्ववादी चिन्तन, अध्यात्मिक
चिन्तन, युगबोध, भाषिक सरलता आदि यिनका
काव्यका अन्य विशेषताहरू हुन्। एउटा उदाहरण स्वरूप –

संहार माग्छु एकचोटि फेरि / दन दन दन्कियोस सारा भूतल

सभ्यताले जन्माएका समस्त प्रदूषणहरू एक
फेर फेरि / निर्मल बनून

आजको यो पृथ्वी / साम्राज्य बनोस खरानीको

अनि / प्रलय पछाड़ी झुल्किने
/ सूर्यको पछिल्लो किरणले

एउटा नवजात शिशु जन्माओस / ओजस्वी

लगत्तै उदाउने पूर्ण चन्द्रको गर्भबाट / एउटी कन्या जन्मून

शीतल सौम्या, सच्चरित्रा / अनि त्यहाँबाट / अर्को
सुस्वस्थ

नया सृष्टिको श्रीगणेश होस / अतिको चारबाट मुक्तिको याचना

सर्व प्रथम म संहार माग्छु / एक चोटी फेरि। ⁴

खत्री कुमार

खत्री कुमारको जन्म 1 जुलार्इ सन् 1947 मा स्वर्गीय यशोदा देवी
र स्वर्गीय हर्कबहादुर खत्रीको घरमा तोरीबारी मणिपुरमा भएको थियो। यिनको प्रारम्भिक
शिक्षा–दीक्षा तोरीबारीमै सम्पन्न
गरे पश्चात यिनी भारतीय सीमा सुरक्षा बलमा सैनिक बन्न पुगे। जीवनको लामो समयसम्म भारत
माताको सेवा गरेपछि यिनले अवकाश प्राप्त गरे। सन् 2019 मा यिनको निधन भयो।

खत्री कुमारको एउटा कविता सङ्कलन प्रकृति र मान्छे गोर्खा
ज्योति प्रकाशन मार्फत सन् 2014 मा प्रकाशित भयो। यसमा 107 वटा कविताहरू सङ्कलित छन् ।

मानिस हुनुको चेतना, प्रकृति प्रेम, जीवन जगतका तथ्यहरू, उपदेश, नशा सेवनबाट हुने हानि, ईश्वरप्रति असीम आस्था, पर्यावरण चेतना, आत्मचेतना
जस्ता भावहरूको अभिव्यक्ति पाइन्छ। यिनका कवितामा प्रकृति यत्र तत्र देख्न पाइन्छ।
प्रकृति कतै आमा, कतै सहचरी र कतै ईश्वरीको रूपमा चित्रित भएको
पाइन्छ–

ओ प्रकृति! तेरो सृजन कस्तो / के तेरै मन सुहाए जस्तो

यता सोच्छु उता हेर्छु / यो मेरो भनी रोज्छु

एक दिन मबाट सबै छरिन्छन् / तिनले कसैको झोली भरिन्छन्,

कहिले म तेरो गुण गाउँछु / यसैमा असीम सुख शान्ति पाउँछु

तेरो रूप तेरो रंग कस्तो । ⁵

खत्री कुमारका
कवितामा नारीप्रति असीम श्रद्धा व्यक्त भएको पाइन्छ । कवि उसलार्इ परम्परागत धारणा
अनुसार पुरूषकी दासी र हीन अबला नभएर सृष्टिकी आधार र पूजनीया मान्छन् –

स्रष्टाले
सृजेको यस सृष्टिमा / मात्र
मानव जगतमा न भएर

सबै प्राणी
जगतमा अद्भुत छौ / बिना तिमी त्यस स्रष्टाको

सृष्टिनै
चल्न सक्दैन। / …………………

 सारा संसारलार्इ
जनार्इदेउ /  जुन मानव
समाजमा नारीको मान हुँदैन

त्यो समाज
लङ्गड़ो हुन्छ / यो शाश्वत सत्य बतार्इ
देउ । ⁶

       
सरल र शिष्ट नेपाली भाषा साथै आंशिक संस्कृत र हिन्दीका शब्दहरूको
प्रयोग खत्री कुमारका कवितामा देख्न पाइन्छ। गद्यात्मक अभिव्यक्ति र प्रवाहमयताको दर्शन
पनि पाठकले यिनका कवितामा प्राप्त गर्न सक्दछन्।

कमल थापा ‘प्रकाश’

       कमल
थापा ‘प्रकाश’ को जन्म 27 सेप्टेम्बर
1948 मा इम्फाल, मणिपुरमा
भएको थियो। यिनकी माताको नाम पानमाया र पिताको नाम सुखराज थियो। पत्नी वीरा थापा र
सात जना सन्तान छाडि सन् 1990 मा यिनी स्वर्गवासी
हुन पुगे।

सन् साठीको दशकमा मणिपुर प्रान्तमा नेपाली भाषाको प्रचार–प्रसार गर्नमा यिनको ठूलो भूमिका रहेको छ। सन्
1967 मा सन्देश मासिक पत्रिकाको सम्पादकको रूपमा नेपाली पत्रकारिता
जगतमा ओर्लिने कमल थापा ‘प्रकाश’ मणिपुरमा मुद्रित पत्रकारिता सुरु गर्ने प्रथम पत्रकार हुन्। सन् 1973सम्ममा यिनी नेपाली साहित्यको केन्द्रबिन्दुको रूपमा देखा परेका थिए। यसै क्रममा
काङ्ग्लातोंग्बीबाटै बिरूवा नामक मासिक पत्रिका यिनकै सम्पादनमा निस्किएको
थियो। कमल थापा एउटा सशक्त कवि, पत्रकार, गीतकार र नाटककार थिए।

आह चाह कमल थापा
प्रकाशको मरणोपरान्त प्रकाशित कविता सड़्गालो हो। यसमा 66 वटा कविता र 29 वटा गीतहरू समावेश छन्।

कमल थापाका कविताहरूले प्रगतिशील विचारधारा बोकेका छन्। जीवन मृत्युलार्इ
अभिशाप ठान्ने हाम्रो विचारधारालार्इ यिनी नवीन ढाँचामा प्रस्तुत गर्दै  उनी
लेख्छन् –

जीवन
मृत्यु / अभिशाप होइन

यो
एक वरदान / मानव जातिले पाएको
। ⁷

आफ्ना सन्ततिलार्इ
सही बाटो अङ्गाल्न कविले युवाशक्तिलार्इ उर्जाको सकारात्मक प्रयोग गरि जातिको उत्थान
गर्ने ओजपूर्ण शैलीमा दिएको प्रेरक अभिव्यक्ति दर्शनीय छ –

तिम्रो
जोश / समुद्रबाट उठेको लहरहरू
जस्तै हुनुपर्छ ।

तिम्रो
उमंगले / आँधी बेहेरीको ज्वार
भाटालार्इ थिच्नुपर्छ ।

तिम्रो
उन्नतिले / आकाशका तारा टिप्न सकेको
हुनु पर्छ ।

तिम्रो
प्रेरणाले / भविष्यको निर्माण गरिएको
हुनुपर्छ।

तिम्रो
सान्त्वनाले / हामिभित्रको अस्तित्वलार्इ
सजाएको हुनुपर्छ।

तिम्रो
उत्साहले / सगरमाथाभन्दा बढी उच्च
पर्वत चढ़ेको हुनुपर्छं।

तिम्रो
शिक्षाले / हाम्रो आत्मा परमात्मालार्इ
चिनिदिएको हुनुपर्छ।

तिम्रो
आवाजले / हामिलार्इ आह्वान गरिदिएको
हुनुपर्छ।

तिम्रो
क्रान्तिले / हाम्रो कर्तव्यलार्इ
झक्झक्याएको हुनुपर्छ

तिम्रो
प्रोत्साहनले / प्रभातको उज्ज्वल किरण
छरिदिएको हुनुपर्छ। ⁸

घनश्याम कोइराला

कालापहाड, मणिपुरमा
4 सेप्टेम्बर सन् 1962 मा जन्म लिने घनश्याम कोइराला एउटा उदीयमान साहित्यकार हुन्।
माता सरस्वती देवी र पिता लछुमन कोइरालाले डी.एम. कॉलेज अफ आर्ट्सबाट स्नातक सम्मको शिक्षा
प्राप्त गरे। कालापहाड सरस्वती स्कूलका प्रधानाचार्यको पदबाट अवकाशप्राप्त शिक्षक
हुन्। यिनले लेखेका नेपाली गीतको अडियो क्यासेट यो हाँसो त्यो आँसु सन् 1988 मा निस्कियो। घनश्याम कोर्इरालाका दुइटा कविताकृति प्रकाशित
छन् ।

रचना –  मिस्कल (कविता सं, 2011) र सृष्टिका
दुर्इ धार (खण्डकाव्य 2012)

मिस्कलमा 71 वटा कविताहरू सङ्कलित छन्। यिनका कवितामा अस्तित्व
चेतना, सकारात्मक सोच, प्रेम परिणयको अलौकिक
अनुभूति, प्रकृति, विसंगतिहरू माझ संगतिको
खोजी आदि विषयहरू कलात्मक ढङ्गले व्यक्तिएका छन्। जीवन जगतको आधार मानिने प्रेमको छुट्टै
चित्रण भएको यहाँ देख्न पाइन्छ –

म
सत्य हूँला / सत्यलार्इ अनवरत

आस्थाको
अछेताले / पूजन गरि रहूँ लाग्छ

सौन्दर्यलार्इ / हृदय–नयनले अनन्त

अभिवादन
गरि रहूँ 
लाग्छ / संसारको अक्षयकोश बनोस

प्रेम /  सुस्वास्थ
/ अनुपम / स्निग्धताको बन्धन । ⁹  

जीवनको जीजिविषा तथा केही प्राप्तिका लागि प्रत्येक मनुष्य सङ्घर्षरत
देखिन्छ। कवि पनि हारेको छैन, कतै
खिन्नता, कतै दुखेसो भए तापनि सङ्घर्ष पथमा अविरल गतिमा अघि बढ़्न
कटिबद्ध रहेको देखिन्छ। सुन्दर भावाभिव्यक्तिसँगै बेजोड़ भाषिक विन्यास
घनश्याम कोइरालाका कविताको विशेषता हो –

बौरिएर
एक फेर / 
राज गर्छौ भने

हत्केलामा
ज्यान राखि / भिड़ी दिनेछु यसपाली

सुर्रिएर
हुर्रिएर फ्यातुलोको फ्यातुलै / तातोपारी सुताउँदै ओस्सिएको धेरै भो

झुत्तिएर, लत्रिएर मात्तिएको मात्तियै / छुद्धि खेल्दै तीनचित भर्इ चिप्लिएको धेरै भो। ¹⁰

दोस्रो कृति सृष्टिका दुर्इ धारमा कथ्यलार्इ नाटकीय रूपमा
प्रस्तुत गरिएको छ।यसमा बढ्दो औद्योगिकीकरणको चपेटमा परेका उत्तरआधुनिक पीढ़ीको प्रकृतिप्रतिको
उदासीनता र त्यस प्रवृत्तिले पर्यावरणमाथि आज आइपरेका समस्याहरूको सुन्दर चित्रण भएको
पाठकले देख्न पाउँछन्।

नेत्रप्रसाद अधिकारी

नेत्रप्रसाद अधिकारीको जन्म सन् 1963 मा कौबुलैखा मणिपुरमा
भएको हो। माता तारादेवी र पिता रामनाथका पुत्र यिनले मैट्रिकसम्मको परीक्षा उत्तीर्ण
गरेपछि शिक्षालार्इ विराम दिएर निजी जीवनमा लामो अन्तरालसम्म शिक्षण पेशामा संलग्न
भए।

मणिपुर प्रान्तबाट निस्किने विभिन्न पत्रपत्रिकामा यिनका केहि
कविताहरू प्रकाशित भएको देखिन्छ। तीन हरफे कविता लेख्नमा यिनी खप्पिस छन्। कृतिको रूपमा
यिनको कलिला बेलपत्रहरू (2009) प्रकाशित छ। यसमा सामाजिक, राजनैतिक, आर्थिक, मानिसको व्यवहार आदि विषयका कविताहरू समावेश
छन्। शब्दको मितव्ययिता यिनका कविताका मूल प्रवृत्ति हो। केही उदाहरण स्वरूप
–

उपचार

       न काट काँड़ालार्इ
भयंकर शस्त्रले

       काँड़ो बिना काँड़ो
निस्कँदैन । ¹¹

                     राजनीति

       छि :
किन घिनाउँछौ

       उसले रहस्य बुझेको
छ

       बानी परेकालार्इ
घिन लाग्दैन। ¹³ 

              रक्सी

       मने र रक्सी

       आन्द्रो गाँसेका

       घर भाँड़न। ¹²

                     लोभ

           भेलको
माछा

           झोला थाप्दैछ

           घर बगी सक्यो। ¹⁴